آیات و روایات زیادی در زمینه «رزق» بندگان داریم که تأمل و تفکر در آنها موجب آرامش انسان و از بین رفتن حرص و طمع می شود. مطابق آیات و روایات، خداوند متعال ضامن رزق و روزی بندگان و مخلوقات خود می باشد کما این که یکی از صفات خداوند صفت «رزاق» است. رزاقیت خداوند شامل تمام مخلوقات است و مختص به طلاب علوم دینی نیست. قرآن مجید می فرماید: «قل ان ربی یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر و لکن اکثر الناس لا یعلمون» یعنی: بگو پروردگار من روزی را برای هر کس بخواهد وسیع یا تنگ می کند، ولی بیشتر مردم نمی دانند.[1]

در آیه دیگری می فرماید: «ان ربک یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر انه کان بعباده خبیرا بصیرا» یعنی: به درستی که پروردگارت روزی را برای هر کس که بخواهد توسعه می دهد یا تنگ می کند و او به بندگانش آگاه و بیناست.»[2]

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نه حرص باعث جلب روزی می شود و نه ناخوشایند داشتن آن باعث برگشت آن می شود.»[3]

حضرت علی(ع) می فرماید: «خداوند رزق شما را کفالت کرده و شما را به عمل امر نموده است، پس نباید آن چه که خداوند آن را برایتان ضمانت کرده است، مطلق و در خواستش برای شما مهم تر باشد از آن چه خداوند انجام آن را بر شما واجب کرده است....»[4]

بنابراین طبق این روایات و ده ها روایت دیگر، خداوند روزی همه بندگانش را ضامن شده است و آن چه را از آنان خواسته است، کار و تلاش و عمل به دستورات الهی است. و از جمله طلاب و دانشجویان علوم دینی هم حتماً روزی شان از طرف خداوند ضمانت شده است و نباید به خاطر روزی و در آمد وظیفه اصلی خود که تحصیل علم است را فراموش کند و یا آن را کنار بگذارند.

در زمینه رزق و رزاقیت خداوند متعال باید نکات زیر را هم در نظر گرفت:

1- گاهی رزق انسان از نظر کمیت بسیار پائین است و شاید به ذهن انسان بیاید خداوند متعال توجهی به او ندارد ولی این طور نیست بلکه این کمی رزق، باعث تلاش و کوشش بیشتر او و در نتیجه باعث پیشرفت بیشتر او می شود. اگر انسان زندگی اش از هر نظر تأمین باشد، کمتر به دنبال آموختن و تجربه اندوختن می رود و به مهارتی دست نمی یابد و این سختی و کمبودها و مشقت هاست که باعث ساخته شدن انسان می شود. یک انسان خود ساخته بالاترین سرمایه را دارد و در هر شرایطی می تواند نه تنها خود بلکه جامعه ای را اداره کند.

2- در آیات و روایات ما توصیه شده که توکل خالص به خداوند متعال داشته باشیم، اما معنی توکل چیست؟ روزی پیامبر اکرم(ص) بر جمعی می گذشت که آنها زراعت نمی کردند! حضرت فرمودند شما چکاره اید و چگونه زندگی خود را اداره می کنید؟ گفتند یا رسول الله، ما به خدا توکل می کنیم. حضرت فرمودند که شما متوکل نیستید، بلکه سربار جامعه هستید.[5]از این حدیث شریف و احادیث دیگر معلوم می شود معنی توکل خالص، نشستن و دست روی دست گذاشتن و امید به خدا داشتن و دعا کردن برای نزول روزی نیست، بلکه معنی توکل خالص این است که هر شخص در حد متعارف، در شغل خود سعی و تلاش خود را بنماید و نیروی خود را بکار گیرد، اما امیدش تنها به خداوند باشد و او را همه کاره بداند. امام علی(ع) فرمود: «برای توکل تو کفایت می کند که تنها خدا را مجری رزق خود بدانی.»[6]

پس توکل خالص، جدای از کار و تلاش نیست. زیرا وکیل واقعی از حق انسان و کار و تلاش انسان دفاع می کند و نمی گذارد کسی حق او را پایمال کند، اما وکیل در مزرعه برای انسان کار نمی کند، کما این که دعا کردن و درخواست از خداوند متعال نیز جدای از کار و تلاش و کوشش نیست، باید به همراه کار و تلاش دعا هم کرد و از خدا استعانت جست. زیرا خداوند کارها را از طریق خاص آنها انجام می دهد.

بنابراین، توکل خالص یک طلبه علوم دینی این است که نهایت سعی و تلاش خود را در جهت مجهز شدن به گوهر علم و تقوی بنماید، و خود را برای دفاع از دین و تبیین احکام آن، و اجتهاد در احکام دین آماده سازد. و به وظیفه خود مشغول شود و به خدا توکل نماید و او را وکیل خود قرار دهد، و هیچ گونه طمعی به غیر خدا نداشته باشد. آن گاه در می یابد که خداوند بهترین وکیل و بهترین مدافع اوست و رزق الهی به دنبال او خواهد آمد و لازم نیست که او به سراغ رزق برود. حضرت علی(ع) فرمود: «رزق بر دو قسم است: یک قسم رزقی است که تو او را می طلبی و یک رزقی است که تو را می طلبد و اگر تو به دنبال آن نروی، او به دنبال تو می آید.»[7]

با مطالعه در زندگی علماء بزرگ مراجع تقلید و مجتهدین ما، عملی شدن این وعده های الهی به خوبی مشهود است! زیرا آنها وظیفه خود را به خوبی انجام دادند و به خدا توکل کردند و نتیجه اش را هم دیدند و یک عمر با رضایت کامل زندگی کردند.

3- گاهی ممکن است یک طلبه در اثر فشارهای اقتصادی و گرانی و مشکلات مالی، و وسوسه های شیطانی، با خود بگوید که اگر شغل دیگری داشتم در آمد بیشتری و زندگی بهتری می داشتم. ولی باید توجه داشته باشیم که همه کسانی که در شغل های دیگری مشغول هستند، بدون مشکل اقتصادی و مالی نیستند، بلکه مشکلات بسیار بزرگ مالی دارند، چند برابر مشکلات مالی یک طلبه. و به همین دلیل بسیاری از آنها از کار و شغل خویش ناراضی هستند.

4- آن چه در روایات ما آمده است، این است که یک انسان مومن و معتقد باید در زندگی خود به حالت غنی و بی نیازی برسد، و طمع خود را از آن چه در اختیار دیگران است قطع نماید تا به عزت و سر بلندی برسد. حالت غنی و بی نیازی یک حالت نفسانی است که انسان با تربیت نفس خود بدان می رسد، همگی در اطراف خود افرادی را می بینیم که با داشتن ثروت های کلان، باز از زندگی خود و آنچه خداوند به آنها عطا کرده است، راضی نیستند، و واقعاً فکر می کنند که خداوند نعمت زیادی به آنها نداده است، و در مقام شکر گزاری بر نمی آیند و همواره در آرزوی داشتن اموال و امکانات بیشتری هستند. از نظر روایات ما، این افراد با این همه ثروت غنی نیستند، و بر عکس انسان هایی را می بینیم که امکانات آنها بسیار ابتدایی و در سطح پائین است، ولی هیچطمعیبه مال دیگران ندارند و همواره شاکر پروردگار متعال هستند. اینها غنی و ثروتمند هستند هر چند امکانات آنها برای زندگی یک روز بیشتر کفایت نمی کند. در روایات ما آمده است که برای رزق فردای خود عجله نکنید، همان طوری که خداوند عبادت فردا را از شما نخواسته است.[8]